Tozlaşma, bitkilerin büyük bir bölümünün üreme şeklidir. “Üreme” terimi bitkinin kendisinin tıpatıp aynısını ürettiği anlamını taşımaz. Bu çoğalma biçiminde, erkek ve dişi genetik elementler birbirine karışır ve potansiyel olarak farklı bir bitki yaratılır. Tozlaşma, dişi organın meyve vermesini sağlamak için erkek organdan ona doğru polen transferi gerçekleşmesini ifade eder.

Stamen ya da ercik, çiçeğin erkek kısmıdır. Polen taneleri içeren anterleri taşırlar. Dişi organa ise pistil adı verilir. Bir veya birkaç yumurta içeren yumurtalığı barındırır.

Polen ile döllendikleri zaman yumurtalar tohumlara, yumurtalık ise, bu örnekte, bir bibere dönüşür. Turpta ise, yumurtalıklar birkaç tohum içeren tohum kapsüllerine dönüşmektedir.

Tohum üretimi yapılan sebze bitkileri farklı çiçek türlerine sahiptir. Bunlardan birçoğu hermafrodittir, yani aynı çiçekte hem erkek hem de dişi organlar yer alır.

Polenin aynı çiçek içerisinde aktarıldığı hermafrodit çiçekler vardır. Erkek organlar, dişi organ alıcı hale geldiğinde polenlerini serbest bırakır. Bu durum çiçeğin kendi kendine döllenmesidir ve bu tür bitkilere otogam denir. Fasulye, marul ve domates kendine döllek bitkilere örnek verilebilir.

Erkek organları yalnızca aynı bitki üzerindeki başka bir çiçeğin dişi organlarını tozlaştırabilen hermafrodit çiçekler de vardır. Bazı bitkilerde ise bir çiçeğin erkek organı sadece başka bir bitkide bulunan dişi organı tozlaştırabilir.

Bu tür bitkilerin, aynı bitki üzerinde veya başka bir bitkide yer alan poleni bir çiçekten diğerine taşıyacak harici bir tozlayıcıya bel bağlamaları gereklidir. Bu duruma çapraz tozlaşma diyoruz ve böyle bitkilere de allogam adı veriliyor.

Ayrıca tek cinsiyetli çiçeklere sahip bitkiler de vardır, bu onların erkek veya dişi olmak üzere yalnızca bir organa sahip oldukları anlamına gelir. Bu nedenle polen transferi, bir erkek çiçekten bir dişiye farklı çiçekler arasında gerçekleşmelidir. Çapraz tozlaşma sözkonusudur ve bitkiler allogamdır. Erkek ve dişi çiçekler aynı bitki üzerinde bulunabilir. Örneğin salatalık ve mısırda durum böyledir.

Ancak bazen erkek ve dişi çiçekler farklı bitkilerde yer alabilir. Erkek çiçekleri bir bitkide, dişi çiçekleri başka bir bitkide bulunan ıspanak bunun bir örneğidir. Ispanak için anemofil tabiri kullanılır, yani rüzgarla tozlanır.

Öyleyse, tozlaşmanın iki yolu mevcuttur:

• otogam bitkilerde aynı çiçek içerisinde,
• allogam bitkilerde de harici tozlayıcılar aracılığıyla.

Bununla birlikte, bazı türlerde her iki tozlaşma biçimi birarada bulunabilir. Örneğin, genel olarak otogam yani kendine döllek olduğu düşünülen domates, belirli iklim koşullarında allogam hale gelebilmektedir. Çok sıcak havalarda dişi organlar kaliksten çıkar ve diğer çiçeklerden polenleri alacak hale gelir.

Ortamdaki böceklerin miktarına ve çeşitliliğine bağlı olarak, esasen otogam olan marulda da böceklerin ziyaret sıklığına bağlı olarak polenlerin daha uzaklara taşınması ve bitkinin allogam bir nitelik kazanması mümkündür.

Çevre koşulları ve bahçe içinde veya yakınında başka çiçeklerin varlığı da böceklerin faaliyetlerinde, dolayısıyla da tohum üretimi için yetiştirdiğiniz bitkilerin çiçeklerinin tozlaşma özellikleri üzerinde etkili olacaktır.