Ayçiçeği, Asteraceae (Papatyagiller) familyasının Helianthus annuus türüne mensuptur.

Tohumları veya çiçek tablası için üretilen bir bitkidir, tohumlarından yağ elde edilir. Bir çok çeşidi bulunur.

Yer elması adını taşıyan çokyıllık bir türü ise yenebilen yumruları ile bilinir: Helianthus tuberosus.

Ayçiçeğinin çiçeğine çiçeklik ya da kömeç denir. En dıştan başlayarak zamanla açan çok sayıda çiçekçikten oluşur. Her çiçekçik erseliktir. Erkek organ çiçekçikten ilk olarak çıkar ve bir gün boyunca çiçektozu açığa çıkarır. Daha sonra çiçekçik dönüşür ve dişi organı ortaya çıkarır, dişi organ çiçektozunu almaya elverişli haldedir. Bir çiçekçikten diğerine çiçektozu taşıyarak tozlaşmayı sağlayanlar böcekler, özellikle de balarıları ve yabanarılarıdır.

Ayçiçeğinde çapraz döllenme ağır basar, zira türlerin çoğunluğu kendi kendisiyle uyumlu değildir. Yani bir bitkinin çiçekçikleri ancak başka bir bitkinin çiçekçikleri tarafından döllenebilir. Bu nedenle de iyi bir tozlaşma sağlayabilmek için çok sayıda bitkinin birarada ekilmesi gerekir.

Bazı ayçiçek türleri kendi kendisiyle de uyumludur, yani bir çiçekçik aynı tabladaki bir diğer çiçekçikten gelen polen ile döllenebilir.

Ayçiçeğinin tüm çeşitleri birbiriyle çapraz döllenebilir. Yabani ayçiçeği bulunan bölgelerde bunlarla yetiştirilen ayçiçeği çeşitleri arasında çapraz döllenme de mümkündür.

Aynı durum, botanik anlamda yakın bir tür olan yer elması için de geçerlidir.

Farklı çeşitler arasında çapraz döllenmeyi engellemek için, iki ayçiçeği çeşidi ekilirken arada 1 km mesafe bırakılmalıdır. Çalı çit gibi doğal bir bariyerin bulunması durumunda bu mesafe 700 metreye düşürülebilir.

Yoğun ayçiçeği ekiminin yapıldığı bir yerin yakınında iseniz, veya bahçenizde birden fazla ayçiçeği çeşidi yetiştirmek istiyorsanız, çeşit özellikleri korumak amacıyla elle dölleme yapmanız gerekecektir.

Ayçiçeklerinin elle döllenmesi oldukça basit bir işlemdir. Bunun için her bir kömeç, çiçeklerin açmaya başlamasından önce, sağlam ve geçirimsiz olduğu için tercih edeceğimiz kraft kağıdından yapılma bir poşet içine alınarak izole edilmelidir.

Çiçekçikler açmaya başlayınca, birbirine en yakın iki kömeç poşetten çıkarılır ve birbirlerine nazikçe sürtülür. Bu işlem sırasında, muhafazası kaldırılmış çiçeklerini ziyaret etmek için gecikmeyecek arılar ve yaban arılarına karşı dikkatli olunmalıdır. Ardından poşetler yeniden takılır. Çiçek açma 5 ila 10 gün arasında sürer, bu işlem tüm bu süre zarfında tekrralanmalıdır. Sonrasında, çekirdeklerin toplanacağı ana kadar poşet bitkinin üzerinde kalabilir.

Tohumluk olarak üretilen ayçiçeği, çekirdeği veya çiçeği için üretilen ayçiçekleri ile aynı şekilde yetiştirilir. Daha iyi bir genetik çeşitlilik için en az on bitki tohumluk olarak seçilmelidir.

Tohumluk bitkileri belirlerken, bitkinin boyu, çiçek tablasının büyüklüğü ve rengi, çekirdeklerin kalitesi gibi çeşit özellikleri açısından oldukça dikkatli bir seçim yapılmalıdır.

Çekirdekler, çiçekliğin dış çeperinden başlayarak içeriye doğru sırayla oluşur. Çiçeklik tohumlarla tamamen dolduğunda ve taç yapraklar dökülmeye başladığında ayçiçeğinin tohumlarını almaya başlayabiliriz.

Kuşlar ayçiçeği çekirdeklerine çok düşkündür. Bu nedenle de çiçek tablasını kesmek için tüm bitkinin kurumasını beklemek doğru olmayacaktır, zira sonunda hiç çekirdek kalmayabilir!

Kuru çiçekçikleri dökmek için çiçekliğin üzeri elle sıyrılır. Ayrıca, daha iyi bir kuruma sağlamak için kenardaki yapraklar da koparılır. Kömeç kuru ve havadar bir yere, çekirdekli kısım yukarıya bakacak şekilde yerleştirilir, böylece nemlenme ve fermantasyon engellenir.

Çiçekliği ovalayarak çekirdeklerin dökülmesi sağlanır. Bir kovanın üzerine tel kapak takarak çiçekliği oraya sürterek de aynı işlem yapılabilir. Daha sonra çekirdekler kuru ve havadar bir yerde tam olarak kurumaya bırakılır.

Tamamen kuruduklarından emin olmak için bir çekirdeği bükmeye çalışırız. Eğer bükülüyorsa tam olarak kurumamış demektir. Eğer kırılıyorsa saklanmaya hazır halde olduğunu anlarız.

İşlemi sonlandırırken, son kalıntılardan da kurtulmak için çekirdekleri rüzgara savurarak havalandırmak gerekir. Bu amaçla, çekirdekleri bir tepsiye veya havalandırma sepetine koyarak üfleriz, böylece daha hafif olan kalıntılar uçar gider. Ardından, çekirdekler tür ve çeşit adı ile elde edildikleri yılın yazılı olduğu bir kağıt ile birlikte bir poşete konur.

Derin dondurucuda bir kaç gün bekleterek muhtemel parazit larvaları elimine edilir.

Ayçiçeği tohumlarının ortalama 7 yıllık bir çimlenme kapasitesi bulunur. Düşük sıcaklıklarda saklayarak bu süreyi uzatmak mümkündür.