Domates, Solanaceae (Patlıcagiller) familyasına ve Solanum lycopersicum türüne aittir.

Ilıman ülkelerde tek yıllıktır ancak tropik iklimlerde çok yıllık bir bitki olabilir. Domates bitkisi, renk, şekil, büyüklüğü, tat, boy, erkenci ya da geçci olma, soğuğa, sıcağa veya nemli koşullara uyum bakımından farklılık gösteren binlerce çeşidi kapsayan büyük bir çeşitliliğe sahiptir.

Sırık domates çeşitlerinde bitki yeni çiçekler üretmeye devam eder ve hasatın uzun bir süreye yayılır.

Yer domatesi çeşitlerinde ise bitkinin çiçeklenmesi kısa bir dönemde yoğunlaşacaktır. Bu nedenle hasat süresi oldukça kısadır.

Domates çiçekleri hermafrodit yani erseliktir. Bunun anlamı erkek ve dişi organların aynı çiçek üzerinde bulunduğu ve erkek organdaki polenin aynı çiçeğin dişi organını dölleyebildiğidir. Bu niteliği taşıyan çiçeklere kendine döllek adı verilir.

Ilıman bölgelerde, üreme organları çoğu zaman çiçeğin içinde kapalı konumdadır. Çapraz tozlaşma nadir görülür.

Sıcak ve tropik iklimlerde ise çok daha fazla çapraz tozlaşma yer alır. Çapraz tozlaşma riskini açığa çıkaran unsur dişi organın uzunluğudur: Böceklerin stamenden daha uzun bir tepeciği döllemesi, anterlerin arasına gizlenmiş kısa bir tepeciğin döllenmesinden daha kolaydır.

Büyük etli domatesler genellikle çift çiçeğe sahiptir ve çapraz tozlaşma riski de daha yüksektir. Bu nedenle de, her çeşidin çiçek yapısını ve bahçenizdeki böcek aktivitesini gözlemlemek çok önemlidir.

Bahçede nektarı arılar ve bombus arıları tarafından tercih edilen başka çiçeklerin bulunması çapraz tozlaşma riskini azaltabilir.

Rüzgarın olmadığı zamanlarda domates bitkilerini günde birkaç kez sallamak kendine döllenme düzeyini artıracaktır.

Ilıman bölgelerde, çiçek içinde kalan kısa dişi organa sahip çeşitler arasında 3 metre mesafe bırakarak çapraz tozlaşmayı önleyebilirsiniz. Çiçekten dışarı çıkan uzun pistilleri olan çeşitler için 9 ila 12 metrelik mesafe bırakmak gerekir.

Sıcak ve tropik bölgelerde çeşitler arasında 1 kilometre mesafe bırakın. Aralarında çit gibi doğal bir bariyer varsa bu mesafe 200 metreye düşürülebilir.

Çeşitleri bir file örtü altında izole etmek de mümkündür. Bu teknik için, “Tohum üretiminin ABC’si”ndeki izolasyon teknikleri modülüne bakınız.

Domates ılıman iklimlerde yıllık bir bitkidir. Tropik bölgelerde birkaç yıl yaşayabilir. Tohumları için üretilen domates bitkileri, tüketim amacıyla üretilen domateslerle aynı şekilde yetiştirilir.

Erkenci çeşitlerde, meyvenin tamamen olgunlaşması için çiçek açtıktan sonra en az 40 gün beklemeniz gerekecektir. Bu süre, yarı-erkenci veya geçci çeşitlerde 60 ila 80 güne kadar uzayabilir.

Tohum alacağınız bitkileri, gelişimleri boyunca gözlemlediğiniz ve istenilen kriterlere uygun bitkiler arasından seçmelisiniz.

Bitkinin düzenli ve sağlıklı büyümesi, erken veya geç meyve verme özelliği, çok sayıda çiçek ile iyi meyve vermesi dikkat edilecek özelliklerdir. Yer domatesi çeşitleri için, kısa hasat süresi olan, fazla yayılmamış kompakt bitkiler seçilir.

Meyveler bakımından, çeşidin tipik özelliklerine bakılır: büyüklük, etin rengi, kabuğun güzelliği ve meyvedeki lob sayısı, tadının tatlımsı mı ekşimsi mi olduğu…

Halihazırda toplanmış domateslerden tohumluk alınırsa, çeşidin büyümesiyle bağlantılı tüm özelliklerini kontrol etmeniz mümkün olmayacaktır, bu nedenle de tavsiye edilmez.

Tohumluk domates hasadı, olgunlaşmış ve yenmeye hazır sağlıklı bitkilerden yapılmalıdır. Birinci veya ikinci çiçek demedini tercih etmek en iyisidir.

Bitkiler hastalıklara karşı iyi direnmişse, mevsimin ilerleyen zamanlarında domates hasadı yapılabilir.

Çeşit içinde iyi bir genetik çeşitlilik sağlamak için 6 ila 12 farklı bitkiden domates hasat edin ve hasta bitkilerden veya hasarlı domateslerden tohum almayın.

Meyveler bitki üzerinde olgunlaşmaya zaman bulamadıysa (bu soğuk iklimlerde veya dağlık bölgelerde olabilir), hasat edilen meyveyi sera veya pencere pervazı gibi sıcak bir yerde olgunlaşmaya bırakabilirsiniz.

Tohumları çıkarmak için olgun fakat fermante olmamış meyveleri seçin.

Elinizde az miktarda ürün varsa, sebzeleri kesin ve bir kaşık yardımıyla veya domatesi sıkarak tohumları ve onlarla birlikte gelen etli kısmı bir cam kavanoza koyun.

Daha büyük miktarlarda tohum almak için yahut veya küçük cherry türü veya yabani domates çeşitlerinden tohum elde etmek için meyveyi doğrayın ve her şeyi bir karıştırıcıda karıştırın.

Her domates tohumu, tohumun çimlenmesini önleyen jelatin benzeri bir zarla kaplanmıştır.

Bu zarın kendisini tohumdan ayırmasını sağlamak için bir fermantasyon yöntemi kullanmak gerekir. “Tohum üretiminin ABC’si” dosyasındaki ‘Fermantasyon yoluyla tohum ayırma, temizlenmesi ve seçilmesi’ başlığına bakın.

Tohumları su kullanarak ayıkladıktan sonra, kuru, gölgelik ve iyi havalandırılmış bir alanda hemen kurumaya bırakmak çok önemlidir.

Küçük miktarlar için başka bir yöntem de onları gayet emici olan kahve filtrelerinde kurutmaktır; çekirdekler bu filtrelere yapışmadığı için işlem çok kolaylaşır. Her filtreye en fazla bir tatlı kaşığı tohum koyun.

Filtreleri kuru, havadar, gölgelik ve ılık bir yere asın.

Kuruma sonrasında domates tohumlarını ısı, nem ve ışıktan uzakta bir cam kavanozda veya plastik bir poşet içinde saklayın. Poşetin içine üretim yılını ile domatesin çeşidini belirten bir etiket koymayı unutmayınız.

Domates tohumlarının çimlenme kapasitesi 4 ile 6 yıl arasında değişmektedir. Bu süreyi uzatmak için tohumları bir dondurucuda saklayın.